نودمین سالگرد تاسیس جمهوری خودمختار نخجوان

روز 9 فوریه 2014 (20 بهمن 1392)، نودمین سالگرد تاسیس جمهوری خودمختار نخجوان یکی از مناطق کهن آذربایجان می‌باشد.
ارامنه‌ای که در نتیجه سیاستهای برنامه‌ریزی‌شده مهاجرت در دوره تزار روس در اراضی تاریخی آذربایجان (ایروان، قره‌باغ کوهستانی، نخجوان، زنگه‌زور، دره‌لیز، اردوباد، ودی‌باسار و مناطق دیگر) اسکان داده شدند، از اواخر قرن نوزدهم سازماندهی شده و خطرات جدی نسبت به حق حیات ساکنین بومی و تمامیت ارضی آذربایجان ایجاد نمودند. ن.ا.شاوروف مورخ روس در تحقیقات خود نشان داده است که بیش از یک میلیون نفر از یک میلیون و سیصد هزار نفر ارامنه کنونی ساکن قفقاز جنوبی جزو ساکنین بومی منطقه نبوده و توسط روسیه تزار به این مناطق کوچ داده شده‌اند.
یک ولایت ارمنی توسط نیکولای اول تزار روس در مناطق خان‌نشین‌های ایروان و نخجوان ایجاد گردید. در سال 1828، آذربایجانی‌ها 73.8٪ ساکنین این منطقه را تشکیل می‌دادند. در سال 1866، 23626 نفر از مجموع 27246 نفر ساکنین شهر ایروان و در سال 1883، 15992 نفر از مجموع 18766 نفر ساکنین این شهر آذربایجانی بوده‌اند. در نتیجه کوچ ارامنه به این مناطق، ارامنه در سال 1850، 8 درصد، در سال 1879، 9 درصد و در سال 1897، 10 درصد از ساکنین شهر ایروان را تشکیل دادند.
قتل‌عام‌هایی که از اوایل قرن بیستم توسط ارامنه در اکثر مناطق آذربایجان انجام می‌شد، پس از سقوط حکومت تزار روسیه وسعت بیشتری یافته و نخجوان را نیز احاطه کرده بود. ارامنه که موفق به کسب حمایت و کمک روسیه شوروی شده بودند، خصوصاً دسته مسلح قلدرهای آندرانیک در ماههای ژوئن-اوت سال 1918 اقدام به نسل‌کشی ساکنین بی‌دفاع ترک-مسلمان دیار نخجوان نمودند. ساکنین روستای یایجی (شهرستان جلفا) که به سختی در مقابل اشغالگران مقاومت نمودند، مجازات شدند و روستا ویران گردید. همچنین در اردوباد 2000 نفر از اهالی ترک-مسلمان به قتل رسیدند. ساکنین ترک-مسلمان که در نتیجه سیاستهای پاکسازی قومی ارامنه در سالهای 1918-1920 از حوالی ایروان و زنگه‌زور رانده شده بودند، به نخجوان پناه آورده بودند.
اهالی ترک-مسلمان دیار نخجوان پس از اشغال مجدد جمهوری آذربایجان توسط روسیه، در اوایل حاکمیت شوروی نیز در معرض نسل‌کشی‌های ارامنه قرار داشتند. در فاصله سالهای 1918-1921 میلادی، در مجموع 73727 نفر از ساکنین ترک-مسلمان منطقه نخجوان توسط دسته‌های قلدر ارمنی وحشیانه به قتل رسیده‌اند.
با اعلام حاکمیت شوروی در روز 28 آوریل 1920 در باکو و در روز 28 ژوئیه در نخجوان و تاسیس جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی و همچنین اعطای زنگه‌زور به ارمنستان و جدا شدن نخجوان از آذربایجان، موضوع خودمختاری نخجوان مطرح گردید. پس از اعلام حاکمیت شوروی در ارمنستان در تاریخ 29 نوامبر 1920، حکومت جمهوری سوسیالیستی ارمنستان شوروی نیز تلاشهای جدیدی را برای الحاق نخجوان به خود آغاز نمود.
ترکیه نقش مهمی دراعطای خودمختاری به نخجوان در ترکیب آذربایجان ایفاء نمود. معاهدات مسکو مورخ 16 مارس 1921 و قارص مورخ 13 اکتبر 1921، اهمیت فراوانی در رابطه با حل سرنوشت نخجوان کسب نمود. به موجب حکم مورخ 9 فوریه 1924 کمیته اجرایی مرکزی جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی، جمهوری خودمختار سوسیالیستی نخجوان شوروی در ترکیب آذربایجان تشکیل گردید.
خاک جمهوری خودمختار نخجوان که در حین انعقاد معاهدات مسکو (16 مارس 1921) و قارص (13 اکتبر 1921) بیش از 6 هزار کیلومتر مربع مساحت داشت، توسط ارمنستان که ادعاهای بی‌پایه و اساس ارضی را مطرح می‌نمود و با حمایت لابی قدرتمند ارامنه در مسکو بطور غیرقانونی و به شکل الحاق مرحله به مرحله (1924، 1928، فوریه 1929، می 1969) به 5.5 هزار کیلومتر مربع کاهش یافته است.
پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی، آذربایجان مجدداً و برای دومین بار استقلال خود را برپا نمود و در قانون اساسی جمهوری آذربایجان که به موجب رفراندوم مورخ 12 نوامبر1995 به تصویب رسید، وضعیت دولت خودمختار جمهوری خودمختار نخجوان در ترکیب جمهوری آذربایجان تثبیت گردید.
دوره فعالیت سیاسی حیدر علی‌اف در نخجوان (1990-1993) که در روز 3 سپتامبر 1991 با خواست ساکنین نخجوان ریاست مجلس عالی جمهوری خودمختار نخجوان را پذیرفته بود، از جمله بیاد ماندنی‌ترین صفحات تاریخ استقلال معاصر آذربایجان می‌باشد. با اقدام حیدر علی‌اف برای اولین بار در خاک آذربایجان از برگزاری رفراندوم حفظ اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی در نخجوان امتناع گردیده و همچنین قانون نامگذاری شورای عالی با نام مجلس عالی جمهوری خودمختار به تصویب رسید. امنیت ساکنین در جمهوری خودمختار تامین شده و به منظور از بین بردن آسیب‌های محاصره، اقدام به برقراری روابط اقتصادی با کشورهای همسایه ترکیه و ایران گردید. همچنین از ایران و ترکیه انرژی برق خریداری شد، نیروگاه حرارتی در اراضی دوزداغ احداث گردید و فعالیت مناطق گمرکی جلفا، شاهتاختی و سدرک آغاز شد. حیدر علی‌اف رهبر فقید ملت آذربایجان در این منطقه کوچک جغرافیایی، مدل ساختار دولتی وسیع را برپا نمود.
جمهوری خودمختار نخجوان که براساس قانون اساسی جمهوری آذربایجان، وضعیت دولت خودمختار آن در ترکیب جمهوری آذربایجان تثبیت گردیده است، خود دارای قانون اساسی، مجلس عالی، کابینه وزرا و دادگاه عالی می‌باشد. نشانه‌های دولتی جمهوری خودمختار نخجوان، همان پرچم رسمی، آرم دولتی و سرود ملی جمهوری آذربایجان می‌باشند. سیستم اداری جمهوری خودمختار نخجوان نیز همانند جمهوری آذربایجان است. واحدهای شهری و شهرستانی جمهوری خودمختار توسط شوراهای اجرایی اداره می‌شوند. روسای شوراهای اجرایی با پیشنهاد رئیس مجلس عالی جمهوری خودمختار نخجوان و توسط ریاست جمهوری آذربایجان منصوب می‌شوند.
جمهوری خودمختار نخجوان با ارمنستان (طول خط مرزی 246 کیلومتر)، ترکیه (11 کیلومتر) و ایران (204 کیلومتر) همسایه است.

نخجوان در تمامی دوره‌های تاریخی جزء لاینفک آذربایجان بوده است. لیکن در نتیجه اشغالگری ارامنه از دوره آغاز مناقشه قره‌باغ کوهستانی آذربایجان-ارمنستان، از دیگر مناطق آذربایجان جدا شده است.
علیرغم مشکلات اقتصادی-اجتماعی ناشی از این محاصره، امروزه تولید ناخالص داخلی در این جمهوری خودمختار در سال 2012 در مقایسه با سال 1995، 48 برابر افزایش یافته و بیش از 2 میلیارد و 103 میلیون منات می‌باشد. سرانه تولید ناخالص داخلی نیز در مقایسه با سال 1995 با 4843.2 منات افزایش به رقم 4973.8 منات رسیده است. سهم بخش خصوصی در تولید ناخالص داخلی افزایش یافته و به 87 درصد رسیده است. از ماه اکتبر سال 2003 تا پایان سال 2012، در جمهوری خودمختار نخجوان 57109 فرصت شغلی ایجاد گردیده است که از این مقدار 40798 فرصت شغلی، یعنی 71.4 درصد آن مشاغل دائمی هستند.
جمهوری خودمختار نخجوان که بخش لایفنک آذربایجان می‌باشد، دارای ظرفیت‌های وسیعی در زمینه گردشگری است.
در جمهوری خودمختار نخجوان 1162 اثر تاریخی-فرهنگی وجود دارد. از این تعداد 58 اثر دارای اهمیت جهانی، 455 اثر دارای اهمیت ملی و 649 اثر دارای اهمیت محلی هستند.

اثر اصحاب کهف که متعلق به هزاره هفتم پیش از میلاد بوده و در غاری طبیعی در فاصله تقریباً 12 کیلومتری شهر نخجوان واقع شده است، موضوع آیه‌های 9-27 سوره «الکهف» قرآن کریم می‌باشد. در سالهای اخیر اقدامات بازسازی، عمران و آبادانی در اراضی زیارتگاه «اصحاف کهف» اجرا گردیده و تمامی شرایط لازم برای زایران ایجاد شده و همچنین جاده‌ای به طول 13 کیلومتر احداث گردیده است.

مجموعه مقبره امامزاده که در جنوب شرقی شهر نخجوان واقع شده است، متعلق به قرون شانزدهم و هفدهم می‌باشد. سه بنای موجود در داخل این مجموعه با فاصله از یکدیگر قرار گرفته و فضای یکپارچگی معماری متعالی را ایجاد نموده‌اند. به مرور زمان برخی از مزارهای موجود در این مکان از بین رفته و برخی دیگر همچنان پابرجا هستند. این مجموعه معماری با حفظ عظمت پیشین خود در سال 2004 به شکل اساسی بازسازی شده است.
مسجد جامع نخجوان که یک اثر معماری در شهر نخجوان می‌باشد، از منظر سبک معماری متعلق به قرن هجدهم است. در کتابه موجود در سردر ورودی که با خط زیبای نستعلیق و به زبانهای عربی و فارسی بر روی سنگ مرمر (به ابعاد 87*57 سانتی‌متر) حکاکی شده و با متون دینی آغاز می‌شود، چنین نوشته شده است: این مسجد جعفریه در سال 1311 (1894 میلادی) با تلاشهای خیرالحاج محمدجعفر آقا پسر مرحوم حاجی نوروز نخجوانی ساخته شده است. این مسجد در سالهای حاکمیت شوروی، تنها مسجد فعال در شهر نخجوان و عموماً در تمامی جمهوری خودمختار نخجوان بود.
مقبره یوسف کثیر اوغلو که در کوچه شیخ محمد خیابانی در شهر نخجوان واقع شده و نزدیک به 8 قرن از عمر آن می‌گذرد، در میان مردم آتابابا توربه‌سی (مقبره آتابابا) و یا آتابابا گونبزی (گنبد آتابابا) نیز نامیده می‌شود. این مقبره در اواسط قرن بیستم مرمت شده است. کتابه موجود بر روی مقبره چنین می‌گوید: «این مقبره متعلق به یوسف ابن کثیر، خواجه، رئیس اعظم، ذکاوت دین، جمال اسلام و رهبر مشایخ است.» براساس کتابه مذکور، این مقبره در ماه شوال سال 557 هجری (1162 میلادی) بنا نهاده شده است. در کتابه سمت چپ جبهه مقبره نیز نام معمار مقبره به شکل «بنّا عجمی ابن ابوبکر نخجوانی» ذکر شده است. بخش فوقانی از سطوح مقبره به شکل نوار جدا شده و در این قسمت کتابه‌ای قرار یافته است. در این نوار، آیاتی از قرآن با خط کوفی نوشته شده است. این مقبره از نظر یکپارچگی، شفافیت فنی، تناسب بخشها و سطح ساختار مهندسی، یک اثر هنری-معماری شکوهمند می‌باشد.
جمهوری خودمختار نخجوان همچنین با توجه به اقلیم درمانی، آب‌های معدنی شفابخش و کثرت گیاهان دارویی منطقه‌ای شاخص می‌باشد. جمهوری خودمختار نخجوان که دارای منابع طبیعی ثروتمندی می‌باشد، همچنین با بناهای معالجه طبیعی خود نیز شهرت یافته است. افرادی که از مناطق مختلف جهان به مراکز بهداشتی همچون مرکز فیزیوتراپی دوزداغ، درمانگاه حمام درمانی داری‌داغ و بیمارستان فیزیوتراپی باداملی مراجعه می‌کنند، در این مراکز مورد معالجه قرار می‌گیرند.
خدمات ارزنده نخجوان که دارای قرنها سنت کشورداری می‌باشد در رابطه با حفاظت لیاقتمندانه از میراث فرهنگی غنی آذربایجان، داشتن نقشی بی‌بدیل در حیات اجتماعی-اقتصادی و اجتماعی-سیاسی کشور با توجه به پرورش دانشمندان، هنرمندان و شخصیت‌های تاریخی بی‌شمار، به نمایش گذاشتن آرمانهای استقلال ملی و برپایی، حفظ و تحکیم استقلال دولت آذربایجان توسط اهالی نخجوان، همواره مثبت ارزیابی گردیده است و ریاست جمهوری آذربایجان با فرمان مورخ 14 ژانویه 2014 خود در رابطه با «برگزاری نودمین سالگرد تاسیس جمهوری خودمختار نخجوان»، یک بار دیگر این امر را تایید نمود.